Zamek Królewski na Wawelu, zlokalizowany w sercu Krakowa, stanowi jeden z najcenniejszych klejnotów polskiego dziedzictwa narodowego. Jego malownicze położenie na wapiennym wzgórzu nad Wisłą, historyczne znaczenie oraz bogata architektura przyciągają każdego roku tysiące turystów z całego świata. Wawel, jako była rezydencja królów Polski, świadek koronacji, uroczystości państwowych i ostatnie spoczywanie wielu znakomitych monarchów, opowiada historię o przemijaniu epok, zmieniających się stylach i ideach, które kształtowały Polskę i Europę.
Ogólne informacje
Zamek Królewski na Wawelu wraz z przyległym wzgórzem stanowi jedno z najważniejszych miejsc o znaczeniu historycznym i kulturowym w Polsce. Przez stulecia pełnił rolę rezydencji królewskiej oraz był symbolem narodowej suwerenności. Od 1930 roku, zamek funkcjonuje także jako jedno z kluczowych muzeów w kraju, prezentując bogate zbiory dzieł sztuki. W jego wnętrzach można podziwiać między innymi znakomite arrasy Zygmunta Augusta, renesansowe freski z kolekcji Lanckorońskich czy eksponaty sztuki wschodniej, w tym unikalną w Europie kolekcję namiotów. Zamek jest również istotnym centrum konserwacji dzieł sztuki i oferuje stałe wystawy rekonstruujące renesansowe i barokowe wnętrza.
Zamek przyciąga rocznie ponad milion turystów, którzy odwiedzają zarówno stałe, jak i czasowe ekspozycje. Drugie tyle osób eksploruje samo wzgórze. Około 20 tysięcy uczniów uczestniczy w organizowanych tu lekcjach muzealnych, a liczne zajęcia specjalne, konkursy naukowe i plastyczne przyciągają młodzież i dzieci.
Historia Wawelu
Wzgórze Wawelskie odgrywa dla Krakowa rolę równie ważną, co Akropol dla Aten w starożytności czy Wzgórze Kapitolińskie dla Rzymu. To skaliste wzniesienie nad Wisłą, od najdawniejszych czasów, służyło jako ośrodek władzy zarówno świeckiej, jak i kościelnej, choć znaleziska archeologiczne wskazują, że teren ten był zamieszkały już w paleolicie. Pierwszym historycznym władcą, który uczynił Wawel swoją siedzibą, był Mieszko I (panujący ok. 960-992), założyciel państwa polskiego. To właśnie jego decyzja o przyjęciu chrześcijaństwa otworzyła Polskę na wpływy kultury zachodniej. W roku 1000, na Wawelu ustanowiono biskupstwo, a także wybudowano pierwszą katedrę.
Szczególny rozwój Wawelu miał miejsce w okresie od XIV do XVI wieku, pod rządami ostatnich Piastów i dynastii Jagiellonów. W czasach panowania królów Aleksandra (1501-1506), Zygmunta I Starego (1506-1548) i Zygmunta Augusta (1548-1572), gotycki zamek został przekształcony w renesansową rezydencję, która zaliczała się do najwspanialszych w regionie środkowoeuropejskim. Był to czas bujnego rozwoju sztuki i nauk humanistycznych.
Jednak po przeprowadzce króla Zygmunta III Wazy (panującego 1587-1632) do Warszawy w latach 1609-1611, Wawel stracił na swoim dawnym znaczeniu, mimo że pozostał rezydencją królewską i miejscem koronacji oraz pogrzebów królów. Zamek był wielokrotnie niszczony podczas konfliktów zbrojnych, w tym podczas potopu szwedzkiego. Po trzecim rozbiorze Polski w 1796 roku, Austriacy przejęli zamek, przekształcając go w koszary.
Na początku XX wieku rozpoczęto szeroko zakrojone prace restauracyjne, mające na celu przywrócenie zamkowi dawnej świetności. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości zamek zamieniono w muzeum.
XI wiek
W XI wieku Wawel zaczynał się już mocno zarysowywać jako istotne centrum władzy i kultu w nowo powstałym państwie polskim. Wzgórze Wawelskie, położone nad Wisłą, było strategicznie ważnym miejscem ze względu na swoje naturalne uwarunkowania obronne oraz rozwijające się szlaki handlowe.
Podczas tego okresu, Wawel był świadkiem znaczących wydarzeń historycznych i rozwijał się pod wpływem pierwszych Piastów. Najważniejszym momentem dla Wawelu w XI wieku było utworzenie biskupstwa krakowskiego w 1000 roku, które zapoczątkowało jego rolę jako centrum religijne. Z inicjatywy pierwszego biskupa krakowskiego, powstała katedra – miejsce, które miało służyć nie tylko jako główna świątynia regionu, ale również jako symbol wpływów chrześcijańskich w Polsce. Budowa katedry była znaczącym przedsięwzięciem architektonicznym, jednak ze względu na konflikty z cesarstwem, jej budowa prawdopodobnie rozpoczęła się dopiero po zawarciu pokoju w Budziszynie, czyli około 1020 roku.
Wawel w tym czasie służył również jako ważna rezydencja królewska, choć szczegółowe informacje o wyglądzie i strukturze zamku z tego okresu są ograniczone. Mimo to, archeologiczne dowody wskazują na rozbudowę i modernizację istniejących struktur. Pomimo trudności z rekonstrukcją wyglądu pierwszej katedry, wiadomo, że była ona ważnym ośrodkiem liturgicznym i politycznym, świadczącym o konsolidacji chrześcijaństwa w regionie.
XII wiek – Gotyk
W okresie gotyku, który w Polsce rozpoczął się w XIII wieku i trwał aż do XVI wieku, Wawel przeszedł znaczącą transformację, stając się jednym z najważniejszych centrów politycznych i kulturowych w Królestwie Polskim. Architektura gotycka na Wawelu, charakteryzująca się ostrołukowymi oknami, sklepieniami krzyżowo-żebrowymi i bogato zdobionymi portali, zaczęła dominować w jego krajobrazie.
W epoce gotyku, królowie Polski, w szczególności Kazimierz Wielki, który panował w latach 1333-1370, przyczynili się do znaczącego rozbudowania i umocnienia zamku. Kazimierz Wielki zbudował nowe mury obronne, wieże, a także wznosił nowe budynki rezydencjalne, które miały lepiej spełniać potrzeby rosnącej administracji królewskiej oraz zapewniać większe bezpieczeństwo. Zamek w tym okresie stał się solidną, gotycką fortecą, ale też elegancką rezydencją, która podkreślała moc i prestiż monarchii.
Katedra Wawelska – równie ważna przemiana dotknęła katedry na Wawelu, która była miejscem koronacji i pochówku królów polskich. Obecna katedra, rozpoczęta w 1320 roku, zastąpiła starsze, romańskie i wczesnogotyckie budowle. Jej budowa, trwająca wiele dekad, była świadectwem rosnącego znaczenia Krakowa i Wawelu jako duchowego i narodowego centrum Polski. Katedra gotycka charakteryzowała się wysokimi, smukłymi wieżami, skomplikowanymi sklepieniami i rozbudowaną ikonografią religijną, co miało odzwierciedlać bogactwo i głębię średniowiecznej duchowości.
Kaplica Zygmuntowska – chociaż jest późniejszym dodatkiem renesansowym, jej fundamenty są gotyckie i stanowią część gotyckiej tradycji architektonicznej Wawelu. Kaplica ta, zbudowana jako mauzoleum dla króla Zygmunta I Starego i jego rodziny, jest jednym z najcenniejszych przykładów połączenia gotyku z nadchodzącym renesansem.
XVI wiek – Renesans
Wawel w okresie renesansu, który w Polsce rozkwitł w XVI wieku, przekształcił się w prawdziwie królewską rezydencję, odzwierciedlającą nowe trendy w europejskiej architekturze i sztuce. Był to czas, gdy Wawel stał się symbolem nowożytnej kultury i nauki, a królowie tacy jak Zygmunt I Stary oraz Zygmunt II August inwestowali w przekształcenie średniowiecznej fortecy w renesansowy pałac.
Podczas renesansu, Zamek Królewski na Wawelu przeszedł znaczącą rozbudowę i renowację. Wprowadzone zostały nowe elementy architektoniczne, takie jak przestronne dziedzińce, eleganckie arkady i bogato zdobione fasady. Zamek zyskał charakterystyczny dla renesansu wygląd, dzięki pracom takich architektów jak Francesco Fiorentino, Bartolomeo Berrecci, czy Benedykt z Sandomierza, którzy wprowadzili do Polski włoskie wzorce stylistyczne.
Zygmunt I Stary zainicjował budowę trzeciego dziedzińca zamkowego, który ukończono w czasach Zygmunta II Augusta. Jedną z najważniejszych inwestycji tego okresu była budowa renesansowej Katedry Wawelskiej oraz kaplicy Zygmuntowskiej, zaprojektowanej przez Bartolomeo Berrecciego, która jest uważana za perłę polskiego renesansu. Kaplica ta służyła jako mauzoleum dla króla Zygmunta I Starego i jego rodziny.
Renesans na Wawelu był również okresem rozkwitu sztuki i kultury. Królewska rezydencja stała się centrum życia intelektualnego i artystycznego, przyciągając artystów, poetów i naukowców z całej Europy. W zamku gościły takie postaci jak włoski poeta Francesco Petrarca, a biblioteki królewskie wypełniały się dziełami literackimi i naukowymi, stając się jednymi z najbogatszych zbiorów w Europie.
XX-XXI wiek
- W 1905 roku cesarz Franciszek Józef I zgodził się na wycofanie austriackich wojsk z Wawelu, co umożliwiło rozpoczęcie prac konserwatorskich na zamku. Nadzór nad tymi działaniami sprawowali Zygmunt Hendel, a później Adolf Szyszko-Bohusz, który odkrył rotundę Najświętszej Marii Panny i inne historyczne relikty.
- W latach 1904–1907 Stanisław Wyspiański i Władysław Ekielski stworzyli plan rozbudowy wzgórza, zwanego Akropolis, który jednak nie został zrealizowany. Projekt zakładał umieszczenie na Wawelu budynków państwowych i kulturalnych, na wzór starożytnej architektury.
- W okresie tym, katedra wzbogaciła się o dwa nowe nagrobki autorstwa Antoniego Madeyskiego – Królowej Jadwigi (1902) i symboliczny Władysława Warneńczyka (1906). Malowidła w katedrze i jej kaplicach wykonał Józef Mehoffer, a Stanisław Wyspiański zaprojektował nigdy nie zrealizowane witraże do katedry.
- Po odzyskaniu niepodległości w dwudziestoleciu międzywojennym, Wawel był wykorzystywany jako reprezentacyjny gmach państwowy dla Naczelnika Państwa, a później dla Prezydenta RP. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej w 1921 roku oficjalnie uznał zamek za jedną z rezydencji Prezydenta RP.
- W 1921 roku na bastionie Władysława IV Wazy ustawiono pomnik Tadeusza Kościuszki autorstwa Leonarda Marconiego i Antoniego Popiela. W 1927 roku przeniesiono na Wawel prochy Juliusza Słowackiego i jego matki, a w 1935 roku pochowano tam Józefa Piłsudskiego.
- Podczas II wojny światowej Wawel służył jako rezydencja Hansa Franka, generalnego gubernatora, i wiele cennych zabytków zostało wtedy skradzionych. W styczniu 1945 roku, po opuszczeniu go przez Niemców, zamek został zabezpieczony przez strażaków oraz żołnierzy Armii Krajowej.
- W 1978 roku Wawel wraz z historycznym centrum Krakowa został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO.
- W kolejnych latach na Wawel przeniesiono prochy znaczących postaci polskiej historii i kultury, w tym urnę z ziemią z Monte Cassino w 1992 roku, a w 1993 roku zwłoki gen. Władysława Sikorskiego.
- W 2001 roku umieszczono na Wawelu ziemię z grobu Cypriana Kamila Norwida, a w 2010 roku tablicę ku pamięci Fryderyka Chopina. W kwietniu tego samego roku pochowano tam prezydenta Lecha Kaczyńskiego wraz z żoną.
- Od 2015 roku na Wawelu permanentnie wywieszona jest flaga Polski.
Na dzień dzisiejszy ludziom udostępnione do zwiedzania są:
- na zamku:
- reprezentacyjne komnaty królewskie – wystawa obejmuje znajdujące się na parterze pomieszczenia wielkorządcy zamku i komnaty na drugim piętrze, m.in. Salę Poselską, której strop ozdobiony jest rzeźbionymi głowami (tzw. głowami wawelskimi) i Salę Senatorską
- prywatne apartamenty królewskie
- skarbiec koronny, gdzie prezentowany jest m.in. miecz koronacyjny Szczerbiec
- Zbrojownię
- wystawę “Sztuka Wschodu”
- w katedrze:
- groby królewskie
- dzwon Zygmunt
- Wawel Zaginiony – rezerwat archeologiczny z częściowo zrekonstruowaną Rotundą Najświętszej Marii Panny
- Smocza Jama
- Trasa Ogrody Królewskie – zrekonstruowany, renesansowy ogród
Wawel znajduje się na trasie Małopolskiej Drogi św. Jakuba z Lublina i Sandomierza do Tyńca. Jest to także miejsce styku Via Regia. Ze Wzgórza Wawelskiego do litewskiego Wilna, przez białoruskie Grodno prowadzi Szlak Jagielloński.
Ekspozycje Stałe
Tajemnicza aura minionych czasów ożywa w majestatycznych murach Królewskich Komnat na Wawelu, gdzie historia staje się rzeczywistością. To niezwykłe miejsce, w którym przeszłość splata się z teraźniejszością, zapraszając do niezapomnianej podróży w głąb legendy. Odkryj sekrety wielkich monarchów i mistyczną atmosferę dworu, czekające na odwiedzających w sercu Krakowa.
Reprezentacyjne Komnaty Królewskie
Odwołując się do wystroju wnętrz królewskiej rezydencji z XVI i początków XVII wieku, ekspozycje te zawierają imponujące sale – Poselską (ze zdobionymi rzeźbionymi głowami na suficie) oraz Senatorską. W tych przestrzeniach można podziwiać renomowaną kolekcję arrasów należących do króla Zygmunta Augusta, portrety monarchów, dzieła malarzy włoskich i holenderskich z okresu od XV do XVII wieku, a także renesansowe meble pochodzące z Włoch.
Prywatne Apartamenty Królewskie
Dawne sale, które były używane przez monarchów, ich dwór oraz przyjmowanych przez króla gości, charakteryzują się wyposażeniem z okresu renesansu. Warto zwrócić uwagę na włoskie obrazy z kolekcji Lanckorońskich. W trzech z tych pomieszczeń zachowały się stropy wykonane z modrzewia, a w dwóch z nich można podziwiać kolorowe fryzy ścienne. W północnym skrzydle zamku znajdują się dwie sale prezentujące eksponaty z epoki dynastii Wettinów, w tym kolekcję porcelany miśnieńskiej oraz srebra stołowego; dodatkowo dwie sale są urządzone w stylu klasycystycznym.
Skarbiec Koronny i Zbrojownia
Ekspozycja mieści się w gotyckich i renesansowych przestrzeniach północno-wschodniego narożnika zamku, gdzie od XIV wieku przechowywano polskie insygnia koronacyjne oraz klejnoty narodowe. Na wystawie prezentowane są przedmioty zachowane z oryginalnego skarbca, w tym koronacyjny miecz – szczerbiec, przedmioty należące do polskich monarchów, dzieła polskiego i zachodnioeuropejskiego złotnictwa, a także różnorodne typy broni i uzbrojenia z okresu od średniowiecza do XVIII wieku, w tym okazałe akcesoria końskie.
Sztuka Wschodu
W sześciu salach wystawiono: dywany, sztandary, gobeliny oraz uzbrojenie tureckie i perskie, a także ceramikę japońską i chińską. Kluczowym elementem wystawy są trofea oraz pamiątki związane z Janem III Sobieskim i jego udziałem w odsieczy wiedeńskiej w 1683 roku.
Wawel Zaginiony
Rezerwat archeologiczno-architektoniczny zawiera szereg fascynujących eksponatów i struktur, w tym rotundę Świętych Feliksa i Adaukta (Najświętszej Marii Panny) pochodzącą z X i XI wieku, pozostałości stajni i wozowni z XVI i XVII wieku, a także relikty renesansowych kuchni królewskich. Dodatkowo, prezentowane są przedmioty odkryte na wzgórzu w trakcie prac archeologicznych. Historię zabudowań przedstawiają różne plansze informacyjne oraz model, który oddaje układ przestrzenny wzgórza z XVIII wieku. Dostępna jest również wirtualna rekonstrukcja budowli z okresu wczesno-romańskiego i romańskiego.
Wawel Odzyskany
Nowo otwarta stała wystawa, zlokalizowana w średniowiecznych gotyckich przestrzeniach północnej strony Wawelu, skupia się na historii tego miejsca od momentu utraty niepodległości Polski w 1795 roku aż po współczesność. Prezentuje trudny czas po rozbiorach, kiedy to wzgórze zostało przekształcone w austriacką fortecę, zburzono część średniowiecznych konstrukcji miasteczka wawelskiego, a dawna królewska rezydencja została przemieniona w koszary armii zaborczej. Historia odbudowy jest zilustrowana przez dzieła sztuki, elementy architektoniczne, zabytkową broń, pamiątki z tamtych czasów, duże wydruki fotografii i dokumentów archiwalnych, a także zaawansowane multimedia i interaktywne programy.
Trasy i Ekspozycje Sezonowe (kwiecień-październik)
Przenieś się w głąb historii Krakowa, odkrywając tajemnicze zakamarki, które kryją się za każdym rogiem miasta. Pozwól, aby atmosfera minionych epok przykuła Twoją uwagę, podczas gdy zagłębiasz się w historię tych wyjątkowych miejsc. Każde z nich skrywa w sobie bogactwo narracji, które czekają, aby zostać odkryte i opowiedziane.
Smocza Jama
Jedną z unikalnych atrakcji Wawelu jest jaskinia znajdująca się na jego zachodnim zboczu, powstała 12 milionów lat temu, znana z legendy o smoku wawelskim oraz założycielu miasta, księciu Krakowi. Zwiedzanie Smoczej Jamy zaczyna się na terenie wzgórza, blisko Baszty Złodziejskiej. Całkowita długość jaskini to 270 metrów, z czego 81 metrów stanowi trasę dostępną dla zwiedzających. Na zakończenie trasy, przy bulwarze nad Wisłą, znajduje się rzeźba Smoka Wawelskiego, wykonana przez Bronisława Chromego w 1972 roku.
Baszta Sandomierska
Jedna z dwóch baszt obronnych na Wawelu, została wzniesiona około roku 1460 w czasie panowania króla Kazimierza Jagiellończyka. Jej budowa miała na celu wzmocnienie ochrony królewskiej rezydencji od południa, które było uznane za stronę szczególnie zagrożoną atakami. Baszta pełniła również funkcje mieszkalne, służąc jako miejsce zakwaterowania straży oraz jako więzienie dla osób o wyższym statusie społecznym. Z najwyższego piętra baszty rozciąga się widok na zewnętrzny dziedziniec zamku oraz panoramę Krakowa i okolic.
Ogrody Królewskie
Rekonstrukcja tych ogrodów była efektem długotrwałych badań i analiz, które miały na celu przywrócenie ich renesansowego charakteru. Użyte rośliny, układ nasadzeń oraz elementy architektoniczne ogrodu odzwierciedlają atmosferę tamtej epoki. Ogrody te zostały podzielone na górne i dolne tarasy oraz zawierają małe winnice.
Ogrody, Dziedzińce, Kościół św. Gereona
Podczas wycieczki zwiedzający mają okazję zobaczyć wyjątkową architekturę oraz odwiedzić spokojne zakątki, w tym nasłonecznione ogrody królewskie położone na wschodniej stronie wzgórza. Trasa rozpoczyna się od wystawy „Wawel Zaginiony” i prowadzi przez dziedziniec Batorego, rezerwat archeologiczno-architektoniczny z kościołami św. Gereona i św. Marii Egipcjanki, dziedziniec arkadowy, sień Tatarską, północne zbocza zamkowego wzgórza, aż do ogrodów królewskich.
Podsumowując, Zamek Królewski na Wawelu jest nie tylko jednym z najważniejszych zabytków architektonicznych w Polsce, ale także kluczowym miejscem, które przez wieki kształtowało historię i kulturę narodową. Jako była rezydencja królów Polski, miejsce koronacji i pochówków, zamek pełnił istotną rolę w życiu politycznym i duchowym kraju. Od wczesnego średniowiecza, przez okres renesansowej przebudowy, aż po odzyskanie niepodległości i renowacje w XX wieku, Wawel przetrwał jako symbol polskiej tożsamości i niezłomności.
Przez lata zamek był świadkiem wielu ważnych wydarzeń historycznych, a dzięki bogatym kolekcjom sztuki, relikwiom i eksponatom, które zgromadził, stał się także cenionym ośrodkiem naukowym i kulturalnym. Inwestycje w jego odbudowę i konserwację pomogły zachować ten majestatyczny obiekt dla przyszłych pokoleń, umożliwiając ludziom z całego świata odkrywanie jego historii i piękna.
